PRACE BFUG NAD WIZJĄ I TEMATYCZNYMI PRIORYTETAMI PO 2020 ROKU
Podsumowanie obecnego stanu rzeczy (czerwiec 2019)

I. Działania wcześniejsze

1. Cele sformułowane przez grupę roboczą 3 w zakresie opracowania polityki dla nowych celów EHEA (2015-2018)

Podczas przygotowań do paryskiej konferencji ministerialnej grupa robocza 3, biorąc pod uwagę komunikat w Erywaniu i „Zrewidowany proces boloński”, zaproponowała skoncentrowanie się w przyszłości na sześciu tematach:
1. promowanie aktywnych i odpowiedzialnych obywateli,
2. łączenie EHEA i ERA (European Research Area – Europejska Przestrzeń Badawcza),
3. korzystanie z technologii cyfrowych,
4. wspieranie studentów z nietradycyjnych środowisk,
5. zwiększenie wsparcia dla nauczycieli,
6. poprawa uznawalności  kwalifikacji zawodowych.

2. Komunikat paryski (2018)

W Paryżu ministrowie uzgodnili, że Europejski Obszar Szkolnictwa Wyższego (EHEA) powinien odgrywać znacznie istotniejszą rolę (a tym bardziej w przyszłości) i zwrócili się do BFUG o przygotowanie propozycji na 2020 r., które mogłyby wspomóc zaangażowanie EHEA w realizację celów zrównoważonego rozwoju ONZ, przewidzianych na rok 2030.

 Po 2020 roku – bardziej ambitny EHEA

EHEA udowodnił swoją rolę jako unikalnej ramy współpracy szkolnictwa wyższego w Europie. Aby dalej rozwijać EHEA, zintensyfikujemy współpracę międzydyscyplinarną i transgraniczną, a także opracujemy integracyjne i innowacyjne podejście do uczenia się i nauczania.
Wzywamy BFUG do przedłożenia propozycji na nasze spotkanie w 2020 roku, aby w pełni umożliwić szkolnictwu wyższemu odegranie jego roli w sprostaniu wyzwaniom, przed którymi stoją nasze społeczeństwa.
Będziemy wspierać i rozszerzać zintegrowaną współpracę ponadnarodową w zakresie szkolnictwa wyższego, badań i innowacji, w celu zwiększenia mobilności personelu, studentów i naukowców oraz zwiększenia liczby wspólnych programów studiów w całym EHEA. Z zainteresowaniem odnotowujemy niedawną inicjatywę UE dotyczącą „uniwersytetów europejskich” i będziemy zachęcać wszystkie nasze instytucje szkolnictwa wyższego do pracy w tych nowych warunkach. Zobowiązujemy się do rozwijania roli szkolnictwa wyższego w zapewnianiu zrównoważonej przyszłości dla naszej planety i naszych społeczeństw oraz do znalezienia sposobów, którymi my, jako ministrowie EHEA, możemy się przyczynić do osiągnięcia celów zrównoważonego rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych na poziomie globalnym, europejskim i krajowym ”.

II. Prace podjęte przez BFUG w latach 2018-2019   

Podejmując zadania określone w Komunikacie paryskim, obecna BFUG 4 rozpoczęła pracę od przeprowadzenia ankiety online wśród swoich członków, a następnie opracowała i zatwierdziła „Plan działania”, który określa kroki, jakie należy podjąć w okresie do następnej konferencji ministerialnej, która odbędzie się w Rzymie w czerwcu 2020 roku. Ogólnym celem jest nakreślenie propozycji dotyczących „zarządzania i priorytetów tematycznych po 2020 roku”, dokonane drogą szerokich konsultacji i rozważań.

1. Ankieta online i jej wyniki
Ankieta internetowa została przeprowadzona w październiku 2018 roku pod egidą współprzewodniczących poprzedniej BFUG 3 z Austrii i Szwajcarii.

W kwestionariuszu zaproponowano sześć priorytetów (kluczowych zobowiązań) postulowanych  przez poprzednią grupę roboczą BFUG 3:

1. Promowanie aktywnego i odpowiedzialnego obywatelstwa
2. Łączenie EHEA i ERA (Europejska Przestrzeń Badawcza)
3. Korzystanie z technologii cyfrowych
4. Wspieranie studentów z nietradycyjnych środowisk
5. Zwiększenie wsparcia nauczycieli
6. Poprawa uznawalności kwalifikacji zawodowych

Zgodnie z wyrażonymi opiniami pierwsze pięć z sześciu tematów zostało uznanych za priorytetowe, podczas gdy temat szósty „Poprawa uznawalności kwalifikacji zawodowych” otrzymał mniej wskazań (tylko około 10). Pojawiło się również wiele innych sugestii, które można pogrupować według następujących pozycji:

• innowacje w obszarze uczenia się i nauczania (L&T),
• fundamentalne / podstawowe wartości,
• mobilność.

Podkreślono, że „realizacja kluczowych zobowiązań” powinna zawsze być priorytetem, a jeśli w przyszłości zostaną zidentyfikowane nowe „kluczowe zobowiązania” , nie będzie to oznaczać, że obecne będzie można zignorować.

2. Wnioski ze spotkania BFUG w Bukareszcie (kwiecień 2019 roku)
Opierając się na wynikach ankiety, ale także w celu pobudzenia innowacyjnej refleksji nad przyszłymi potrzebami uczących się i społeczeństwa, organizatorzy spotkania BFUG w Bukareszcie przedstawili „notatkę koncepcyjną”; aby dyskusja była bardziej owocna, podzielono uczestników spotkania na 4 grupy i poproszono każdą z tych grup o omówienie następujących punktów i zaprezentowanie podjętych ustaleń:

1. Jakie główne zmiany / ulepszenia w obszarze szkolnictwa wyższego będą konieczne, aby uniwersytety w 2030 roku mogły odegrać swoją podstawową rolę społeczną?
2. Które z tych zmian / ulepszeń można wdrożyć lub wspierać w ramach EHEA?
3. Ile z tych zmian zostało już w jakiś sposób uwzględnionych w istniejących zobowiązaniach EHEA? Jakie mogą być przyszłe kluczowe priorytety?

Odpowiedzi zostały pogrupowane w siedmiu obszarach dotyczących następujących tematów:

Rola społeczna szkolnictwa wyższego

• Jedną z podstawowych ról społecznych uczelni jest obrona wolności słowa i myśli oraz promowanie /obrona cennych idei i podstawowych wartości. W świecie przesiąkniętym fałszywymi i wprowadzającymi w błąd informacjami uniwersytety muszą nadal pokazywać, w jaki sposób krytycznie oceniać informacje i dociekać prawdy.
• Uniwersytety powinny działać jako motory rozwoju społeczności lub regionu poprzez zacieśnianie więzi ze swoimi społecznościami i zapleczem oraz promowanie takich wartości, jak zaangażowanie obywatelskie i demokracja. Promując debatę i szkoląc przyszłe pokolenia liderów i badaczy, powinny stać się bardziej elastycznymi i wrażliwymi na ekosystem.
• Uczelnie powinny stać się regionalnymi centrami, ośrodkami nienaganności, ponieważ mogą zapewnić fachową wiedzę w wielu dziedzinach. Uczelnie mają również obowiązek przyczyniać się do przewidywania potrzebnych w przyszłości kompetencji, i nie tylko, poprzez łączenie edukacji i badań.
• Wiedzę należy postrzegać w kontekście obejmującym wymiary etyczne. Zawsze powinna być brana pod uwagę szersza rola edukacji w zakresie kształtowania charakteru i przekazywania wartości, a nie tylko treści.
• Należy wdrożyć model dobra publicznego, co oznacza, że uniwersytety powinny przyjąć szerszy program zapewniający zaangażowanie społeczeństwa w nauczanie, w innowacje i we wszystkie sektory działalności szkolnictwa wyższego. Uniwersytety powinny pracować nad zwiększeniem publicznego zrozumienia ich roli i znaczenia oraz wykazywaniem, że faktycznie dostarczają korzyści społeczeństwu.
• Zrównoważona edukacja może nam pomóc w przygotowaniu się do przyszłości i przyczynić się do wzrostu świadomości ekologicznej i odpowiedzialności.
• Aby sprostać wyzwaniom Czwartej Rewolucji Przemysłowej, konieczne będzie podjęcie przez uczelnie określonych działań dotyczących przewidywania i planowania: od strony technicznej będzie to wymagało wiedzy i umiejętności potrzebnych w świecie, który w coraz większym stopniu zależy od robotyki i sztucznej inteligencji, ale także działań potrzebnych do stawienia czoła ryzyku dehumanizacji. Wyższe szkolnictwo powinno zapewnić,  że nowe osiągnięcia technologiczne wykorzystają swój potencjał zaspokajania podstawowych potrzeb wszystkich ludzi na planecie.
• Ważni są absolwenci uniwersytetów: ponieważ reprezentują instytucje szkolnictwa wyższego w społeczeństwie, powinni być doceniani i włączeni w środowisko akademickie.
• Priorytetem działań badawczych powinno być wywieranie pozytywnego wpływu na społeczeństwo.

Dostępność wyższej edukacji

• Wymiar społeczny wyższego szkolnictwa jest zawarty Komunikatach bolońskich od 2001 roku, ale konkretny postęp okazał się iluzją. Pełna dostępność do szkolnictwa wyższego nie została jeszcze osiągnięta i w tym wymiarze Bolonia musi odegrać istotną rolę. Określenie wytycznych dotyczących wymiaru społecznego edukacji wyższej powinno ułatwić pozytywne zmiany.
• Jeśli uniwersytety mają pełnić swoją fundamentalną rolę społeczną, muszą być w stanie dostarczyć niezbędnych możliwości wszystkim uczącym się (biorąc pod uwagę wiek, poziom wykształcenia, konkretne potrzeby), jednocześnie dając gwarancję zapewnienia jakości i ciesząc się zaufaniem społeczeństwa.
• Dostępność nie musi być postrzegana jedynie jako odnosząca się do społeczno-ekonomicznych grup etnicznych, ludzi różniących się zdolnościami i przedstawicieli mniejszości narodowych, ale również w odniesieniu do różnych grup wiekowych oraz grup wielonarodowych i transgranicznych (cross borders). Uniwersytety muszą wspierać równość społeczną i równość płci. Oznacza to nie tylko równoprawny dostęp dla mężczyzn i kobiet, ale również inną „genderową” równowagę w wyborze tematyki, na przykład wspierając poszerzanie dostępności kobiet do naukowych i technologicznych obszarów. Należy stworzyć również bardziej dostępny system edukacji dla „nietradycyjnych” uczących się i grup niedostatecznie reprezentowanych.
• Uniwersytety powinny skoncentrować się na potrzebach wszystkich uczących się, dostarczając – na przykład – bardziej elastyczne i zróżnicowane programy i metodologie.
• Potrzebne jest nowe myślenie o wymiarze społecznym - myślenie holistyczne. Aby spojrzeć na przyszłe potrzeby dotyczące dostępności i równości w sposób holistyczny, nie możemy ograniczyć się do szkolnictwa wyższego: selekcji dokonuje się już na poziomie szkoły podstawowej i średniej, jeśli nie wcześniej, a ci, którzy chcą być i są dopuszczani do szkolnictwa wyższego, nie reprezentują składu społecznego, ekonomicznego lub etnicznego naszych społeczeństw. Nie możemy odsuwać młodych ludzi od wyższej edukacji ze względów społeczno-ekonomicznych: wszystkie talenty powinny być zaprzęgnięte do pomocy w rozwiązywaniu szeregu problemów, przed którymi stoją nasze społeczeństwa w chwili obecnej! Jednocześnie musimy brać pod uwagę nie tylko aspekty akademickie, ale również inne aspekty życia studenckiego, takie jak opieka medyczna czy pomoc socjalna.
• Na szczególną uwagę zasługują nie tylko imigranci i uchodźcy, ale także wszyscy studenci zagraniczni.

Innowacyjne, elastyczne i właściwe sposoby uczenia się i nauczania

• Edukacyjna rola uniwersytetów – ich rola jako organizatorów i realizatorów procesów uczenia się – powinna zostać wzmocniona, a wartość i znaczenie nauczania i nauczycieli podczas przygotowywania ich do zadań w ukierunkowanej na ucznia wyższej edukacji – uznawana i doceniana. Uczenie się oparte na badaniach powinno być priorytetem.
• Aby uniwersytety mogły poprawić swoje możliwości, konieczne jest podwyższenie umiejętności profesorów jako osób wspierających procesy uczenia się (faclitators) – mogłaby istnieć wspólna rama szkolenia nauczycieli w systemie ukierunkowanym na ucznia (learner-centered system) lub platforma internetowa (online) dla ich szkolenia. Nauczanie powinno być odpowiednio uznawane jako element akademickiej kariery i we właściwy sposób brane pod uwagę na ścieżkach awansu.
• Programy akademickie przygotowujące nauczycieli szkolnych mają ogromne znaczenie, ponieważ mogą potencjalnie wpływać na cały system edukacji. Aby poprawić systemy szkolnictwa wyższego w zakresie jakości i dostępności, powinniśmy zwracać więcej uwagi na to, co się dzieje na poziomie przeduniwersyteckim.
• Elastyczność będzie kluczowym słowem i musi być postrzegana na różne sposoby: programy powinny być bardziej elastyczne, aby dostosować się do zmian społecznych i większej różnorodności studentów. Ponieważ umiejętności potrzebne w przyszłości są trudne do zdefiniowania (uncertain – niepewne), wyższe szkolnictwo będzie musiało być zdolne do szybkiego adaptowania się i tworzenia szerokiego spektrum kompetencji (takich jak krytyczne i analityczne myślenie, kreatywność i umiejętność organizacji własnego uczenia się), które będą niezbędne w przyszłości.
• Jest prawdopodobne, że w przyszłości ludzie będą zatrudniani przez różnych pracodawców, czego rezultatem może być konieczność uzupełniania swych kwalifikacji poprzez uczestniczenie w szkoleniach, gdzie wiedza jest dostarczana „w małych porcjach” w postaci specyficznych konkretnych modułów albo krótkich programów wzbogacających ich obecną wiedzę i kompetencje. Dlatego w przyszłości będą wymagały wdrożenia elastyczne, zindywidualizowane, ukierunkowane i „szyte na miarę” ścieżki uczenia się. Programy krótkiego cyklu będą stanowić ważne (nowe) ogniwo w tym łańcuchu edukacji i nie tylko na początkowym etapie szkolnictwa wyższego.
• W celu przygotowania studentów do przyszłej pracy programy studiów będą wymagały częstej aktualizacji, przy zaangażowaniu wszystkich zainteresowanych stron, w tym studentów, ale także pracodawców i społeczności lokalnych. Należy opracować programy studiów zgodne z wymaganiami rynku pracy, kładąc większy nacisk na studia krótkoterminowe.
• Większy nacisk powinien być położony na kształtowanie umiejętności „miękkich” (soft skills): absolwenci będą potrzebowali takich kompetencji jak kreatywność, krytyczne myślenie i zdolność do autonomicznego uczenia się bazującego na udowodnionych i sprawdzonych faktach, elastyczność, zdolność do pracy w zespole i umiejętności przywódcze, umiejętności komunikowania się i umiejętności związane z technologiami cyfrowymi. Studenci powinni być bardziej przygotowani do szybko zmieniającego się świata.
• Istnieje wiele alternatywnych dostawców usług edukacyjnych, coraz bardziej widocznych i dostępnych; oznacza to, że uniwersytety muszą się adaptować do nowych realiów przez zmiany w swoich własnych programach. Tymczasem powinno się kłaść większy nacisk na wykrywanie, zabranianie i niedopuszczanie do jakichkolwiek nieuczciwości i oszustw w tym obszarze – zarówno przez uczących się, jak i przez władze.
• Jakość nauczania i uczenia się jest głównym celem.
• Mechanizmy zapewnienia jakości mogą ograniczać elastyczność w projektowaniu programów/mogą stanowić barierę dla innowacji w projektowaniu programu. Należy odnieść się do tej sprzeczności, analizując obecne przepisy, standardy, wytyczne i upewnić się, że mechanizmy zapewnienia jakości są zgodne z wymaganiami/pomocne w reagowaniu na nowe i zróżnicowane rodzaje wymagań.

Uczenie się przez całe życie (Lifelong learning)

• W okresie zachodzących szybkich zmian jest bardzo prawdopodobne, że uczenie się stanie się rzeczywiście „lifelong” – trwające przez całe życie. Oznacza to, że ludzie ukończywszy, tak jak dotychczas, pojedynczy program studiów, nie będą mogli oczekiwać bycia zatrudnionym na całe życie na „jednaj ścieżce kariery”.
• Obecnie nie możemy określić (wyspecyfikować), jakie umiejętności, kompetencje i wiedza będą potrzebne w przyszłości; uniwersytety powinny być przygotowane do ich formowania na różnych etapach życia danej osoby; jest do przewidzenia, że w zależności od różnej specyfiki i od wieku studentów mogą okazać się potrzebne krótsze kursy na rożnych poziomach edukacji, a ponadto że będą wymagane nowe, zróżnicowane i bardziej elastyczne strategie uczenia się i nauczania.
• Istnieje potrzeba podniesienia świadomości uczących się, że ukończenie studiów nie oznacza zakończenia ich uczenia się: muszą być przygotowani do stania się autonomicznymi, samodzielnie uczącymi się uczniami (self-guided learners). Muszą zrozumieć wagę ustawicznego uczenia się i szkolenia (training) zamiast „jednorazowego” uczenia się (one-time learning/training), po którym następuje zatrudnienie.
• Bolonia stworzyła wspólną ramę umożliwiającą porównywanie systemów, a ponieważ kształcenie ustawiczne i uczenie się przez całe życie (lifelong learning) są teraz wszędzie wysoko uznawane, należy pilnie zbadać, czy i w jaki sposób istniejące porównawcze narzędzia mogą w tym nowym kontekście być wykorzystane lub zaadaptowane. Jeśli nie są odpowiednie, należy stworzyć nowe narzędzia.
• Szkolnictwo wyższe dotyczy nie tylko uniwersytetów, ale także innych instytucji zapewniających kształcenie ustawiczne. Nauczanie i uczenie się zmienia: kursy mieszane (blended courses), kursy online (internetowe) itp. są coraz bardziej powszechne. Digitalizacja (cyfryzacja) zaczyna odgrywać coraz ważniejszą rolę. Europejski Obszar Szkolnictwa Wyższego (EHEA) powinien dokładnie rozważyć, w jaki sposób utrzymać wysoką jakość we wszystkich formach edukacji i szkoleń.
• Ponieważ obraz wyższej edukacji się zmienia, zmienią się również kwalifikacje i ich uznawalność. Jakie kwalifikacje będą uznawane? W tym względzie najprawdopodobniej będzie konieczna adaptacja lub nowelizacja obecnych narzędzi bolońskich.

Digitalizacja (Cyfryzacja)

• Digitalizacja stała się rzeczywistością i powinna być wykorzystywana nie tylko i wyłącznie do poprawy procesów uczenia się i nauczania (L&T), ale również do administrowania i mobilności studentów.
• Musimy zwrócić uwagę na nowe podejścia do uczenia się i nauczania oraz na wykorzystanie korzyści płynących z digitalizacji bez ryzyka standaryzacji.
• Digitalizacja nie powinna zmienić najgłębszej przesłanki wyższego szkolnictwa, jakim jest jego ludzki wymiar. Jesteśmy w okresie rewolucji digitalnej (cyfrowej). W tym obszarze Bolonia nie była do tej pory bardzo  śmiała. Połączone kampusy mogłyby być naszą szansą na dokonanie zmiany na rynku globalnym, ale aby uwzględnić potencjał oferowany przez cyfryzację, zasady i praktyki zapewniania jakości musiałyby zostać zaktualizowane.

Internacjonalizacja i mobilność

• W tym obszarze Europejski Obszar Szkolnictwa Wyższego (EHEA) powinien nadal ustalać cele ilościowe, a nawet zwiększyć cel w zakresie mobilności powyżej 20%. Należy opracować zasady zachęcania i ułatwiania mobilności przyjeżdżających.
• Finansowanie mobilności studentów powinno również wzrastać. Duża liczba studentów nie uczestniczy w mobilności, ponieważ nie pozwala na to ich sytuacja ekonomiczna. W przyszłości powinniśmy wypracować rozwiązanie tego problemu, gdyż jest on istotny zarówno na poziomie Unii Europejskiej (EU), jak i Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego (EHEA).
• Internacjonalizacja programów kształcenia (zwłaszcza na poziomie EHEA) – priorytetem mogłaby być promocja wspólnych stopni naukowych (joint degrees) i wspólnych programów kształcenia. W wielu krajach jest ciągle trudno akredytować wspólne stopnie w Unii Europejskiej, a proponowanym rozwiązaniem było stworzenie agencji ewaluującej te programy. Inicjatywy podejmowane przez europejskie uniwersytety powinny pomóc w dalszym rozwiązywaniu tych problemów. W tym kontekście innowacyjność w problematyce uczenia się i nauczania powinna nadal stanowić cel.
• Wspierane powinno być wspólne nadzorowanie prac doktorskich. Na pewnym poziomie już to istnieje, ale powinno być to w dalszym ciągu propagowane, ponieważ prezentacja różnych sposobów penetrowania problemów i szukania rozwiązań jest w tych działaniach głównym atutem.

Zarządzanie i autonomia

• Akademicka wolność i integralność, instytucjonalna autonomia, uczestnictwo studentów i kadry akademickiej w zarządzaniu wyższym szkolnictwem i publiczna odpowiedzialność za szkolnictwo wyższe tworzą „kręgosłup” (backbone) EHEA (Komunikat paryski).
• Istnieje potrzeba  włączenia problematyki finansowania do Procesu Bolońskiego. Problem ten był podnoszony wcześniej, ale bez powodzenia. Chociaż finansowanie jest sprawą wewnętrzną kraju, jest jednak również istotnym elementem szkolnictwa wyższego i jako taki nie może być pominięty. Jeśli chcemy polepszyć dostępność – musimy mówić o finansowaniu. Zapewnienie długoterminowej adekwatności i różnorodności źródeł finansowania uniwersytetów jest sprawą priorytetową.

Po udanym wdrożeniu Europejskich Standardów i Wytycznych (ESG) należy opracować dyrektywy dotyczące wolności akademickiej i autonomii instytucjonalnej na poziomie EHEA, wspierając w ten sposób uniwersytety w realizowaniu ich kluczowych zadań.
 

/tłumaczenie: prof. Grzegorz Kurzyński/